Ἡ εἰκόνα καὶ ἡ ἱστορία της
Στὸν ἱστορικὸ ναὸ τοῦ Πρωτάτου, στὸ ἅγιο Βῆμα, βρίσκεται ἐνθρονισμένη πάνω στὸ ἱερὸ σύνθρονο ἡ σεβάσμια καὶ θαυματουργὴ εἰκόνα τῆς Θεοτόκου, ποὺ ἐπονομάζεται «Ἄξιον ἔστιν». Ονομάζεται ἔτσι, γιατί μπροστὰ σ’ αὐτὴν τὴν εἰκόνα πρωτοψάλθηκε ἀπ’ τὸν ἀρχάγγελο Γαβριὴλ ὁ γνωστὸς αὐτὸς ὕμνος. «Ἡ πάνσεπτος αὔτη καὶ ἁγία εἰκών, ἐξ ἀρχαίων καὶ παλαιῶν χρόνων, ἐστάθη τὸ καύχημα τῶν Καρεῶν, ἡ δόξα τῶν Πρωτατινῶν, ἡ σκέπη καὶ προστασία τῶν πέριξ Κελλίων», ἀλλὰ καὶ ὅλου τοῦ Ἁγίου Ὅρους δόξα, καύχημα καὶ προστασία.
Τὴν ἱστορία τῆς εἰκόνας ἔγραψε τὸ 1548 ὁ Πρῶτος τοῦ Ἅγιου Ὅρους ἱερομόναχος Σεραφεὶμ ποὺ διέπρεψε στὴν ἀρετή, τὴ σοφία, τὴ μάθηση καὶ τὴν ἀκτημοσύνη. Ὡς Πρῶτος διοικοῦσε τὸ Ὅρος μὲ εὐαγγελικὴ δικαιοσύνη καὶ σύνεση. Ὑπῆρξε γέροντας τοῦ ἅγιου Διονυσίου τοῦ ἐν Ὀλύμπω, ὅταν ἐκεῖνος ζοῦσε στὶς Καρυές, καὶ συνδεόταν μὲ στενὴ φιλία μὲ τὸν ὅσιο Θεόφιλο τὸ Μυροβλύτη, ποὺ ἐκεῖνο τὸ διάστημα ἀσκήτευε στὴ γειτονικὴ Καψάλα. Βοήθησε ἀκόμη μὲ χρήματα γιὰ τὴν ἀνακαίνιση τοῦ κελίου τοῦ ἁγίου Θεοφίλου καὶ ἔκτισε ἐκ θεμελίων τὸ νάρθηκα τοῦ Πρωτάτου.
Αὐτὴ ἡ ἱστορία-ὑπόμνημα δημοσιεύτηκε γιὰ πρώτη φορὰ στὸ...Νέο Μαρτυρολόγιο τοῦ ἁγίου Νικόδημου τοῦ Ἁγιορείτου ἀπ’ ὅπου ἀναδημοσιεύτηκε πολλὲς φορές. Ἡ σπουδαιότητα τοῦ κειμένου, ἡ ἀκρίβειά του στὴ διήγηση καὶ ἡ γλαφυρότητά του μᾶς ἀναγκάζουν νὰ τὸ δημοσιεύσουμε ὅπως ἔχει.
«Σεραφεὶμ τοῦ Θυηπόλου ὑπόμνημα περὶ τοῦ θαύματος τοῦ...γενομένου ὑπὸ τοῦ Ἀρχαγγέλου Γαβριὴλ ἐν τῷ Ἁγίω Ὄρει τοῦ Ἄθω· ἤτοι περὶ τοῦ Αρχαγγελικοῦ ὕμνου τοῦ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙΝ.
Κατὰ τὴν Σκήτην τοῦ Πρωτάτου, τὴν εὐρισκομένην εἰς τὰς Καρέας, ἐκεῖ πλησίον, ἐν τῆ τοποθεσία τῆς ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Παντοκράτορος, εἶναι λάκκος μεγάλος, ὅστις ἔχει κελλία διάφορα. Εἰς ἕνα γοῦν τῶν κελλίων τούτων, ἐπ’ ὀνόματι πμώμενον τῆς Κυρίας Θεοτόκου τῆς Κοιμήσεως, ἑκατοίκει ἕνας ἱερομόναχος γέρων καὶ ἐνάρετος μετὰ ἄλλου ὑποτακτικοῦ. Ἐπειδὴ δὲ ἦτον συνήθεια νὰ γίνεται ἀγρυπνία κάθε Κυριακὴν εἰς τὴν ρηθείσαν τοῦ Πρωτάτου Σκήτην, κατὰ τὸ ἑσπέρας ἑνὸς Σαββάτου, θέλοντας νὰ ὑπάγη ὁ προρρηθεῖς γέροντας εἰς τὴν ἀγρυπνίαν, λέγει τῷ μαθητὴ αὐτοῦ· Τέκνον, ἐγὼ μὲν ὑπάγω διὰ νὰ ἀκούσω τὴν ἀγρυπνίαν, ὡς σύνηθες· σὺ δὲ μεῖνον εἰς τὸ κελλίον, καὶ ὡς δύνασαι ἀνάγνωθι τήν Ἀκολουθίαν σου· καὶ ὀϋτως ἀπῆλθεν. Ἀφ’ οὐ δὲ ἡ ἑσπέρα παρῆλθεν, ἰδοὺ κρούει τις τὴν θύραν τοῦ κελλίου· ὁ δὲ ἀδελφὸς ἔδραμε καὶ τὴν ἄνοιξε, καὶ βλέπει, ὅτι ἦτον ξένος μοναχός, ἀγνώριστος εἰς αὐτὸν ὅστις εἰσελθῶν, ἔμεινεν εἰς τὸ κελλίον τὴν νύκτα ἔκεινην.
Ἐν τῆ ὥρα δὲ τοῦ ὄρθρου, ἀναστάντες, ἔψαλλον καὶ οἱ δύω τὴν Ἀκολουθίαν ὅταν δὲ ἦλθον εἰς τὴν Τιμιωτέραν, ὁ μὲν ἐντόπιος μοναχός, ἔψαλλε μόνον τὴν «Τιμιωτέραν τῶν Χερουβείμ», καὶ καθ’ ἑξῆς ἕως τέλους· τὸν συνήθη δηλαδή, καὶ παλαιὸν ὕμνον τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ ποιητοῦ. Ὁ δὲ ξένος ἐκεῖνος μοναχός, κάμνοντας ἄλλην ἀρχὴν τοῦ ὕμνου, ἔψαλλεν οὕτως· «Ἄξιον ἔστιν ὡς ἀληθῶς, μακαρίζειν σὲ τὴν Θεοτόκον, τὴν ἀειμακάριστον, καὶ παναμώμητον, καὶ μητέρα τοῦ Θεοῦ ἠμῶν». Εἴτα ἐσύναψε καὶ τὴν Τιμιωτέραν μέχρι τέλους. Ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ ἐντόπιος μοναχός, ἐθαύμασε, καὶ λέγει πρὸς τὸν φαινόμενον ξένον. Ἠμεῖς μόνον ψάλλομεν «τὴν Τιμιωτέραν»· τὸ δὲ «Ἄξιον ἔστιν», οὐδέποτε ἠκούσαμεν, οὔτε ἠμεῖς, οὔτε οἱ προτύτεροι ἀπὸ ἠμᾶς. Ἀλλὰ παρακαλῶ σέ, ποίησον ἀγάπην, καὶ γράψον καὶ εἰς ἐμένα τὸν ὕμνον τοῦτον, διὰ νὰ τὸν ψάλλω καὶ ἐγὼ εἰς τὴν Θεοτόκον. Ὁ δὲ ἀποκριθεῖς, φέρε μοί, τοῦ λέγει, μελάνι καὶ χαρτί, διὰ νὰ τὸν γράψω. Ὁ δὲ ἐντόπιος, δὲν ἔχω τοῦ λέγει, οὔτε μελάνι, οὔτε χαρτί. Καὶ ὁ φαινόμενος ξένος, φέρε μοί, τοῦ εἶπε, μίαν πλάκα. Ο δὲ μοναχὸς δραμῶν, εὗρε πλάκα, καὶ τοῦ τὴν ἔφερε. Λαβῶν δὲ ταύτην ὁ ξένος, ἔγραψεν ἐπάνω εἰς αὐτὴν μὲ τὸν ἑαυτοῦ δάκτυλον τὸν ρηθέντα ὕμνον, τὸ «Ἄξιόν ἐστι». Καί, ὢ τοῦ θαύματος! τόσον βαθέως ἐχαράχθησαν τὰ γράμματα ἐπάνω εἰς τὴν σκληρᾶν πλάκα, ὡσὰν νὰ ἐγράφησαν ἐπάνω εἰς πηλὸν ἁπαλώτατον. Εἴτα λέγει τῷ ἀδελφῶ· ἀπὸ τῆς σήμερον καὶ εἰς τὸ ἑξῆς, οὕτω νὰ ψάλλετε καὶ ἐσεῖς, καὶ ὅλοι οἱ ὀρθόδοξοι. Καὶ ταῦτα εἰπῶν, ἔγινεν ἄφαντος· ἦτον γὰρ Ἅγιος Ἄγγελος, ἀπεσταλμένος ὑπὸ Θεοῦ, διὰ νὰ ἀποκάλυψη τὸν Ἀγγελικὸν ὕμνον τοῦτον, καὶ τῆ Μητρὶ τοῦ Θεοῦ πρεπωδέστατον· μᾶλλον δέ, ἦτον ὁ Ἀρχάγγελος Γαβριήλ, ὡς ρηθήσεται ἔμπροσθεν.
Ἀφ’ οὐ δὲ ἦλθεν ἀπὸ τὴν ἀγρυπνίαν ὁ γέροντας, καὶ εἰσῆλθεν εἰς τὸ κελλίον, ἀρχίζει ὁ ὑποτακτικὸς αὐτοῦ νὰ ψάλλη τό, Ἄξιόν ἐστι, καθὼς ὁ Ἄγγελος αὐτῶ ἐπαρήγγειλε· καὶ ἀκολούθως δείχνει εἰς τὸν γέροντά του καὶ τὴν ρηθείσαν πλάκα μὲ τὰ "Ἀγγελοχάρακτα" γράμματα. Ο δὲ ταῦτα ἀκούσας, καὶ ἰδών, ἔμεινεν ἐκστατικὸς διὰ τὸ τοιοῦτον θαυμάσιον. Καὶ λοιπόν, λαβόντες καὶ οἱ δύω τὴν Ἀγγελοχάρακτον ἐκείνην πλάκα, ἀπῆλθον εἰς τὸ Πρωτάτον καὶ δείξαντες αὐτὴν εἰς τὲ τὸν πρῶτον τοῦ Ἁγίου Ὅρους, καὶ εἰς τοὺς λοιποὺς γέροντας τῆς Κοινῆς συνάψεως, ἐδιηγήθησαν εἰς αὐτοὺς ἅπαντα τὰ γενόμενα- οἱ δὲ δοξάσαντες ὁμοφώνως τὸν Θεόν, καὶ εὐχαριστήσαντες τὴν Κυρίαν ἠμῶν Θεοτόκον, διὰ τὸ παράδοξον τοῦτο, εὐθὺς ἀπέστειλαν τὴν πλάκα εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν, πρὸς τὲ τὸν Πατριάρχην, καὶ τὸν Βασιλέα, σημειώσαντες εἰς αὐτοὺς διὰ γραμμάτων ἅπασαν τὴν ὑπόθεσιν τοῦ τοιούτου τερατουργήματος.
»Ἀπὸ τότε δὲ καὶ ὕστερα, ὁ μὲν Ἀγγελικὸς αὐτὸς ὕμνος διεδόθη εἰς ὅλην τὴν οἰκουμένην, διὰ νὰ ψάλλεται εἰς τὴν Θεομήτορα, ἀπὸ ὅλους τούς ὀρθοδόξους. Ἡ δὲ Ἁγία εἴκών τῆς Θεοτόκου, ἡ εὑρισκομένη εἰς τὴν Ἐκκλησίαν τοῦ κελλίου ἐκείνου, ἐν ὢ τὸ τοιοῦτον γέγονε θαῦμα, μετεφέρθη ἀπὸ τοὺς πατέρας τοῦ Ἁγίου Ὅρους, εἰς τὴν Ἐκκλησίαν τοῦ Πρωτάτου· καὶ εἰς αὐτὴν εὑρίσκεται ἕως τῆς σήμερον, ἐνθρονιασμένη ἐπάνω τοῦ Ιερου Συνθρόνου, ἐντὸς τοῦ Αγίου Βήματος, ἐπειδὴ καὶ ἔμπροσθέν της εἰκόνος ταύτης ἐψάλθη πρῶτον ὑπὸ τοῦ Ἀγγέλου ὁ ὕμνος οὗτος. Τὸ δὲ κελλίον ἐκεῖνο, ἔλαβε τὴν ἐπωνυμίαν νὰ ὀνομάζεται, Ἄξιόν ἐστι. Καὶ ὁ λάκκος ἐκεῖνος, εἰς τὸν ὅποιον τὸ κελλίον εὑρίσκεται, ὀνομάζεται ἀπὸ ὅλους ἕως τῆς σήμερον, “Ἄδειν” ὁ ἔστι ψάλλειν, διὰ τὸ νὰ ἐψάλθη πρῶτον εἰς αὐτὸν ὁ Ἀγγελικός, καὶ Θεομητροπρεπὴς οὗτος ὕμνος».
Καὶ συνεχίζει ὁ ἅγιος Νικόδημος: «Ὅτι δὲ τὸ θαῦμα τοῦτο εἶναι πολλὰ παλαιόν, καὶ ὅτι ὁ Ἄγγελος ὁπού ἐφάνη, ἦτον ὁ Ἀρχάγγελος Γαβριήλ, μαρτυρεῖ καὶ τὸ ἐν τοῖς τετυπωμένοις Μηναίοις γεγραμμένον, κατὰ τὴν ἑνδέκατήν του Ἰουνίου μηνός, οὕτω· «Τὴ αὐτὴ ἡμέρα ἡ Σύναξις τοῦ Ἀρχαγγέλου Γαβριὴλ ἐν τῷ Ἄδειν». Ἐπειδὴ γάρ, ὡς φαίνεται, ἐν τὴ ἑνδέκατή του Ἰουνίου ἠκολούθησε τὸ τοιοῦτον θαυμάσιον τούτου χάριν οἱ τότε πατέρες, ἐτέλουν Σύναξιν, καὶ Λειτουργίαν κατ’ ἐνιαυτόν, εἰς τὸν ρηθέντα λάκκον, τὸν ἐπονομαζόμενον Ἄδειν, εἰς μνήμην τοῦ θαύματος, τιμῶντες, καὶ δοξάζοντες τὸν Ἀρχάγγελον Γαβριήλ· ὅστις, καθὼς ἀπ’ ἀρχῆς ἕως τέλους ἐστάθη ὁ ἔνθεος ὑμνολόγος τῆς Θεοτόκου, καὶ τροφεύς, καὶ διακονητής, καὶ χαροποιὸς αὐτῆς εὐαγγελιστής· οὕτως ὑπηρέτησε καὶ εἰς τὸ νὰ ἀποκάλυψη τὸν ὄντως Θεομητρικὸν τοῦτον ὕμνον, ὡς αὐτῶ μόνω κατὰ πάντα πρεπούσης τῆς τοιαύτης διακονίας.
Καὶ πάλαι μὲν ὁ Δεσπότης τῶν ὅλων Θεός, ἔδωκε τὰς δέκα ἐντολᾶς εἰς τοὺς Ἑβραίους, γεγραμμένας μὲ τὸν ἑαυτοῦ δάκτυλον, ἐπάνω εἰς τὰς δύω λιθίνας πλάκας. Τώρα δὲ ὁ Ἄρχων τῶν τοῦ Θεοῦ Ἀγγέλων, ἔδωκεν εἰς ὅλους τους ὀρθοδόξους, τὸν πλέον γλυκύτερον, καὶ ἐρασμιώτερον ὕμνον τῆς Μητρὸς τοῦ Θεοῦ, γεγραμμένον εἰς λιθίνην πλάκα μὲ τὸν ἀρχαγγελικὸν αὐτοῦ δάκτυλον.
»Βλέπε δὲ καὶ πὼς ἐπληρώθη ἡ προφητεία τοῦ θείου Γαβριήλ, ὁπού εἶπεν, ὅτι νὰ ψάλλωσι τὸν ὕμνον τοῦτον ὅλοι οἱ ὀρθόδοξοι’ διὰ τιτόσον κοινὸς καὶ τόσον ποθεινὸς ἐγένετο ὂ Ἀρχαγγελοσύνθετος οὗτος ὕμνος εἰς ὅλους τους ὀρθοδόξους, ὥστε ὅπου, καὶ αὐτὰ τὰ μικρὰ παιδάρια τῶν Χριστιανῶν, ἠξεύρουν καὶ τὸν ψάλλουν μεγαλοφώνως τὴν σήμερον, μὲ μεγάλην χαρὰν τῆς καρδίας τῶν, εἰς δόξαν τῆς Θεοτόκου· ἢς ταῖς ἁγίαις πρεσβείαις ἀξιωθείημεν τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν.» Ἀμήν.
Ὁ ἀκριβὴς χρόνος τῆς ἀγγελοφανείας
Γιὰ τὸν καθορισμὸ τοῦ χρόνου τῆς ἀγγελοφανείας αὐτῆς ὁδηγούμαστε ἀπὸ δύο σημαντικὰ στοιχεῖα:
α) Στὴν τυπωμένη ἀκολουθία τοῦ «Ἄξιον ἔστιν» ἀναφέρεται; «Τὸ παρὸν θαῦμα ἐγένετο ἐπὶ βασιλείας Βασιλείου καὶ Κωνσταντίνου τῶν αὐταδέλφων, τῶν καὶ Πορφυρογεννήτων καλουμένων, υἱῶν Ρωμανοῦ τοῦ Νέου ἐν ἔτει σωτηρίω 980, Νικολάου δὲ Χρυοοβέργου πάτριαρχουντος, ἐν ἔτει ἀπὸ κτίσεως κόσμου στύγ». Τὸ ἔτος ὅμως στὺγ (=6490) ἀντιστοιχεῖ μὲ τὸ σωτήριον ἔτος 982 (καὶ ὄχι μὲ τὸ 980). Οἱ αὐτοκράτορες ποὺ μνημονεύονται εἶναι Βασίλειος Β’ ὁ Βουλγαροκτόνος (976-1025) καὶ Κωνσταντῖνος ὁ Ἡ’ (1025-1028).
β) Στὸ παραπάνω ὑπόμνημα ἀναφέρεται ὅτι τὸ θαῦμα ἔγινε ἡμέρα Κυριακὴ καὶ ὅτι στὰ παλιὰ ἔντυπα μηναῖα ἡ σύναξη τοῦ Ἀρχαγγέλου Γαβριὴλ ἐν τῷ Ἄδειν ἀναγράφεται τὴν 11η Ἰουνίου. Ἐπειδή, ὅπως φαίνεται, τὴν 11η Ἰουνίου ἔγινε τὸ θαῦμα αὐτό, τότε ἡ ἡμερομηνία αὐτὴ
πρέπει νὰ ἀναζητηθεῖ στὸ 982. ἔτος ποὺ ἡ 11η Ἰουνίου συμπίπτει μὲ ἡμέρα Κυριακή.
Ἡ σύνθεση τοῦ ὕμνου καὶ ἡ λειτουργική του χρήση
Τὸ θεομητορικὸ μεγαλυνάριο «Ἄξιον ἔστιν» ἀποτελεῖται ἀπὸ δύο διακεκριμένους ὕμνους, ἀπ’ τὸ ἀγγελοδίδακτο προύμνιο «Ἄξιον ἔστιν ὡς ἀληθῶς, μακαρίζειν Σὲ τὴν Θεοτόκον, τὴν ἀειμακάριστον, καὶ παναμώμητον, καὶ Μητέρα τοῦ Θεοῦ ἠμῶν» καὶ ἀπὸ τὸν εἱρμὸ τῆς θ΄ ὠδῆς τοῦ κανόνα τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς «Τὴν τιμιωτέραν τῶν Χερουβείμ, καὶ ἐνδοξοτέραν ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφείμ, τὴν ἀδιαφθόρως, Θεὸν Λόγον τεκοῦσαν, τὴν ὄντως Θεοτόκον Σὲ μεγαλύνωμεν», ποίημα τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Ποιητοῦ (8ος αι.).
Ὁ ὕμνος πέρασε ἀπ’ τὰ τέλη τοῦ 10ου αιώνα σὲ λειτουργικὴ χρήση καὶ ψάλλεται στὴ θεία Λειτουργία τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου, ὅποια ἡμέρα κι ἂν τελεῖται αὐτή, μετὰ τὴν ἐκφώνηση «Ἑξαιρέτως τῆς Παναγίας ἀχράντου…» ἀπ’ τὸν ἃ΄ χορό, στὸν ἦχο ποὺ ψάλθηκε καὶ τὸ Χερουβικό. Υπάρχουν βέβαια καὶ περιπτώσεις ποὺ «καταλίμπανεται» καὶ ψάλλεται ἄλλο ἀντ’ αὐτοῦ.
Ψάλλεται ἐπίσης στὸν Ὄρθρο καὶ στοὺς δύο Παρακλητικοὺς κανόνες τῆς Θεοτόκου καὶ ἀναγιγνώσκεται στὶς ἀκολουθίες τῆς Τραπέζης καὶ τοῦ Μικρού Αποδειπνου.
Κατὰ τὴν τοπικὴ ἁγιορείτικη παράδοση ὁ ἀρχάγγελος Γαβριὴλ ἔψαλλε τὸν ὕμνο σὲ ἦχο β΄.
Ἡ ἀκολουθία στὴν εἰκόνα τοῦ «Ἄξιόν ἐστι»
Πλήρη ἀκολουθία στὸ «Ἄξιόν ἐστι» φιλοπόνησε ὁ λόγιος ἱεροδιάκονος τοῦ Ρωσικοῦ Κοινοβίου Βενέδικτος «εὐλάβεια τὴ πρὸς τὴν Κυρίαν Θεοτόκον, αἰτήσει τῶν τοῦ Πρωτάτου Ἐκκλησιαστικῶν, κατὰ τὸ 1838».
Ἐκδόθηκε τέσσερεις φορὲς στὴν Ἀθήνα (1854, 1857, 1890, 1971) καὶ μία στὶς Καρυὲς τοῦ Ἁγίου Ὅρους (1924). Ἡ μετάφρασή της στὰ σλαβονικὰ τυπώθηκε δύο φορές, μία στὴν Κωνσταντινούπολη (1861) καὶ μία στὴ Θεσσαλονίκη (1910).
Ὁ κανόνας εἶναι γραμμένος σὲ ἦχο δ΄. «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου», Στὴ θέση τοῦ συναξαρίου δημοσιεύεται τὸ ὑπόμνημα τοῦ Πρώτου Σεραφείμ.
Τὰ δοξαστικά, ποὺ τονίστηκαν μουσικά, «ἀντεγράφηοαν διὰ χειρὸς Ἀβερκίου Μοναχοῦ Ἀντιπροσώπου Ἱερᾶς Μονῆς Ξενοφῶντος ἐν ἔτει 1923».
Ἡ λιτανεία τῆς ἁγίας εἰκόνας
Τὴ δεύτερη μέρα τοῦ Πάσχα γίνεται στὸν ἱερὸ ναὸ τοῦ Πρωτάτου πανηγυρικὴ θεία Λειτουργία καὶ ἀκολουθεῖ μεγαλοπρεπέστατη λιτανεία τῆς θαυματουργῆς εἰκόνας στὰ ὅρια τῆς σκήτης τῶν Καρεῶν «μετὰ σκήπτρων καὶ Θείων εἰκόνων, λαμπαδοφορουμένων ἱερέων καὶ διακόνων, μετὰ μανουολίων καὶ μετὰ τῆς τοῦ σύμπαντος μοναχικοῦ ὁμηγύρεως ψαλλόντων τῆς λαμπρᾶς τὰ μελλίρυτα ἄσματα καὶ εὐωχίαν παρακλήσεως ἐν εἰθισμένοις τόποις ποιούμενων».
Η λιτάνευση καὶ περιφορὰ τὴξς εἰκόνας γίνεται «διὰ τὴν ἀγάπην τὴν ἰδικήν μας· ἤτοι διὰ νὰ ἁγιάζη τοὺς οἴκους μας· διὰ νὰ εὐλογή τους καρπούς μας· διὰ νὰ διώκη κάθε βλαβερὸν ζωύφιον ἀπὸ τοὺς κήπους καὶ ἀμπελώνας καὶ δένδρα μας καὶ τελευταῖον, διὰ νὰ καθαρίζη τὸν ἀέρα ἀπὸ κάθε νοσηρᾶν ἀναθυμίασιν, καὶ οὕτω νὰ ποιῆ αὐτὸν εὔκρατον εἰς τὴν ὑγείαν τῶν σωμάτων μας».
Συμμετέχουν ὁ χοροστατῶν ἀρχιερεύς, ἡ Ἱερὰ Ἐπιστασία, οἱ πολιτικὲς ἀρχὲς καὶ πλῆθος κόσμου ποὺ συρρέει ἀπ’ τὰ διάφορα μέρη τοῦ Ὅρους, ἀπ’ τὰ μοναστήρια, ἀπ’ τὶς σκῆτες καὶ ἰδιαίτερα ἀπ’ τὰ πέριξ τῶν Καρεῶν κελλία, δείχνοντας ἔτσι τὴ θερμὴ εὐλάβεια καὶ τὸ σεβασμὸ πρὸς τὴν Κοινὴ Προστάτιδα. Φρουρὸ καὶ Φύλακα τοῦ Ἱεροῦ Τόπου Κυρία Θεοτόκο. Προπολεμικὰ ὁ ἀριθμὸς τῶν ἀνθρώπων ποὺ ἀκολουθοῦσε τὴ λιτανεία περνοῦσε τὶς δύο χιλιάδες.
Ἡ διαδρομὴ τῆς λιτανείας ἀπ’ ἀρχαιοτάτων χρόνων εἶναι καθορισμένη καὶ στὸ Τυπικό της ἐκτίθεται μὲ κάθε λεπτομέρεια. Στοὺς διάφορους σταθμοὺς τῆς λιτανείας γίνονται ποικίλες ἐκφωνήσεις καὶ διάφορες εὐχὲς πρὸς ἀποτροπὴ νόσων καὶ ἐπιδημιῶν ποὺ ἐπιπολάζουν στοὺς ἀνθρώπους καὶ στὴν καλλιεργούμενη φύση, καθὼς καὶ στὰ ζῶα.
Τὸ Τυπικὸ βρίσκεται γραμμένο σὲ τρία χειρόγραφα, ποὺ φυλάγονται στὴ βιβλιοθήκη τοῦ Πρωτάτου. Τὸ πρῶτο γράφτηκε μετὰ τὸ 1508. Σ’ αὐτὸ ἀναφέρεται πὼς ἡ λιτανεία ξεκινάει ἀπ’ τὴν ἐκκλησία τοῦ Πρωτάτου καὶ ἀκολουθεῖ τὴ διαδρομή: Ἰβηριτικὸ κονάκι, πύργος τοῦ Μακρή, μονὴ Κουτλουμουσίου -ὅπου τὴν ὑποδέχονται ὃ ἡγούμενος καὶ φορεμένοι ἱερεῖς-, πύργος τοῦ Ραβδούχου, μονὴ τοῦ Ἀλυπίου, σταυρὸς τοῦ Χρυσοστόμου, σταυρὸς τοῦ ἁγίου Στεφάνου, σταυρὸς ἄνωθέν του πνευματικοῦ παπᾶ κὺρ- Σάββα, σταυρὸς τοῦ Καπρούλη καὶ τοῦ Ψαρά. σταυρὸς τοῦ μεγάλου Ἀντωνίου καὶ τοῦ ἁγίου Βασιλείου, σταυρὸς Ζωγραφίτικος, μονὴ τοῦ ἁγίου Σάββα εἰς τὸν πύργον, Ξηροποταμηνὸ κονάκι καὶ πάλι στὴ μεγάλη ἐκκλησία τοῦ Πρωτάτου.
Τὸ δεύτερο γράφτηκε τὸ 1851 ἀπὸ τὸν γνωστὸ ζωγράφο καὶ ἐκκλησιάρχη τοῦ Πρωτάτου ἱερομόναχο Μακάριο Γαλατσιάνο. Τὸ τρίτο γράφτηκε τὸ 1913 καὶ εἶναι στὴν πραγματικότητα ἀντιγραφὴ τοῦ προηγούμενου.
Στὰ δύο τελευταῖα Τυπικὰ προστέθηκαν καὶ μερικοὶ ἀκόμη σταθμοὶ τῆς λιτανείας μὲ ἀνάλογες ἐκφωνήσεις: Παντοκρατορινὸ κονάκι, σταυρὸς τῆς σκήτης τοῦ ἁγίου Παντελεήμονος, Ἁγιοπαυλίτικο κονάκι. Ρωσικὸ κονάκι καὶ «καινὸ Συνακτικὸ τῶν Ἐπιστατῶν». Δὲ διέρχεται ὅμως ἀπ’ τὸν πύργο τοῦ Μακρὴ καὶ ὁ σταυρὸς τοῦ Καπρούλη μνημονεύεται ὡς σταυρὸς τοῦ Κιοσκίου.
Ὅλοι οἱ μοναχοὶ ἔχουν πόθο νὰ διαβεῖ ἡ χαριτόβρυτη εἰκόνα κι ἀπὸ τὰ ὅρια τῶν δικῶν τοὺς κελλιῶν, γιὰ νὰ τὰ εὐλογήσει μὲ τὸ πέρασμά της. Σὲ κάθε κελλὶ διαβάζεται τὸ σχετικὸ Εὐαγγέλιο καὶ ψάλλεται τὸ τροπάριο τοῦ Ἁγίου, στὸ ὄνομα τοῦ ὁποίου τιμᾶται τὸ κελλί.
Ἡ λιτανεία μέχρι σήμερα συνεχίζεται νὰ τελεῖται ἀδιάκοπα καὶ παρὰ τὴν πολύωρη πορεία τὴν ἀκολουθοῦν πολλοὶ μοναχοὶ καὶ λαϊκοὶ τιμώντας τὴ χάρη της καὶ ζητώντας τὴν εὐλογία της, Στὰ παλιότερα χρόνια, ἐπιστρέφοντας ἀπ’ τὴ λιτανεία, μετὰ τὴν τέλεση τοῦ Ἑσπερινοῦ, πήγαιναν «ἄνω εἰς τὰ Κατηχούμενα, καὶ ἐκεῖ ἠτοιμασμένης οὔσης Τραπέζης, ἐφιλεύοντο πάντες οἱ λιτανεύοντες ἀδελφοί, φιλία καὶ παρακλήοει μεγάλη».
Θαύματα τῆς εἰκόνας κατά τη λιτανεία
Στὰ παραπάνω Τυπικὰ μνημονεύονται καὶ τὰ ἑξῆς ἐξαίσια σημεῖα ποὺ ἔδειξε ὁ Θεός:
Τὸ ἔτος 1508 οἱ μοναχοί του Διονυσιάτικου κελλίου τοῦ ἁγίου Στεφάνου, τὴν ὥρα τῆς λιτανείας, ἐγκατέλειψαν τὸ κελλί, κρύφτηκαν καὶ δὲν ὑποδέχτηκαν τὴν εἰκόνα τῆς Θεοτόκου οὔτε περιποιήθηκαν τοὺς λιτανεύοντες μοναχούς. Τὸ ἴδιο βράδυ δυνατὴ βροχὴ καὶ χαλάζι ἀφάνισαν τ’ ἀμπέλια τους, τὰ δένδρα καὶ τοὺς κήπους τους, ἐνῶ τῶν γειτόνων τοὺς ἔμειναν «σώα καὶ εὐθαλῆ». Οἱ μοναχοί, συναισθανθέντες τὴν ἁμαρτία τους, ἔσπευσαν στὴ μονὴ Διονυσίου καὶ ἀνήγγειλαν τὸ γεγονὸς στὸν ἅγιο Νήφωνα, πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, ποὺ βρισκόταν τότε ἐκεῖ. Ἐκεῖνος τοὺς ἐπιτίμησε ἀνάλογα καὶ τὴν ἑπόμενη χρονιὰ ὑποδέχτηκαν μὲ τιμὴ τὴν εἰκόνα, περιποιήθηκαν τοὺς μοναχοὺς καὶ πέφτοντας στὴ γῆ ζήτησαν συγχώρεση γιὰ τὴν περσινή τους συμπεριφορά,
Καὶ οἱ μοναχοί της μονῆς Κουτλουμουσίου δύο φορὲς δὲν ἔλαβαν μέρος στὴ λιτανεία, λέγοντας ὅτι «ἠμεῖς μοναστήριον μέγιστον ἔσμεν, καὶ ὀφείλομεν ἰδίως λιτανεύειν, ὡς καὶ τὰ ἄλλα μοναστήρια, καὶ τὴν ἀρχαίαν ταύτην παράδοσιν τῶν πατέρων οὐ ποιοῦμεν». Καὶ «εὐθὺς ἡ ὀργὴ τοῦ Θεοῦ ἀνέβη ἐπ’ αὐτούς». Τὴν πρώτη φορὰ οἱ ἀλλόφυλοί τους ἔκαψαν τὸ καράβι τοῦ μοναστηριοῦ καὶ τὸν ἀρσανὰ καὶ τὴ δεύτερη ἡ νεόδμητη τράπεζα τοῦ μοναστηριοῦ μαζὶ μὲ ἄλλα κτίσματα κατέπεσαν «ἀθρόως ὡς τὰ Ἱεριχούντια τείχη»,
Ἡ εἰκόνα καὶ τὸ ἑλληνικὸ ἔθνος
Στὶς 3 Ὀκτωβρίου 1913 οἱ ἁγιορεῖτες μοναχοί, ἀφοῦ ἔκαναν ἐκτενῆ δέηση μὲ ὁλονύκτια ἀγρυπνία στὸ ναὸ τοῦ Πρωτάτου, συνέταξαν τὸ μνημειῶδες ψήφισμα «τῆς αἰωνίου καὶ ἀδιάσπαστου ἑνώσεως μετὰ τῆς Μητρός Ελλαδος», τὸ ὁποῖο ὑπέγραψαν οἱ ἡγούμενοι καὶ προϊστάμενοι τῶν μοναστηριῶν, ἀφοῦ πρῶτα ἔβαζαν τρεῖς μετάνοιες μπροστὰ στὴν «ἐφέστιο τῶν ἐφεστίων» εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Ὅρους καὶ κατασπάζονταν μὲ βαθύτατη συγκίνηση καὶ δάκρυα τὴν πανάχραντο Δέσποινα καὶ ἔφορο τοῦ Ἄθω. Τὸ ἔγγραφο αὐτὸ καθαρογράφτηκε, σφραγίστηκε ἀπ’ τὴ Κοινότητα καὶ τὰ μοναστήρια καὶ στάλθηκε τὸ μὲν πρωτότυπο στὸν βασιλέα Κωνσταντῖνο, «τὸν ἐπὶ τοῦ Ἁγίου Ὅρους διάδοχον τῶν ἀοιδίμων Αὐτοκρατόρων, τῶν ἱδρυτῶν τῶν ἱερῶν μονῶν», ἀντίγραφα δὲ στὴ Μεγάλη του Χριστοῦ Ἐκκλησία, σὲ ὅλες τὶς κυβερνήσεις των Ορθοδόξων κρατῶν καὶ στὰ μέλη «τῆς ἐν Λονδίνω Πρεσβευτικῆς Συνδιασκέψεως».
Η εἰκόνα τοῦ «Ἄξιόν ἐστι» τυπώθηκε καὶ στὶς ἐπίσημες ὁμολογίες τοῦ ἐθνικοῦ ἁγιορείτικου δανείου τοῦ 1931, μετὰ τὴν ἀνεκτίμητη προσφορὰ ἀπ’ τὰ μοναστήρια τοῦ μεγαλύτερου μέρους τῶν ἁγιορείτικων μετοχίων πρὸς ἀποκατάσταση τῶν ἀκτημόνων καὶ τῶν προσφύγων τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς.
Τὸ 1963, μὲ ἀφορμὴ τὸν ἐπίσημο ἑορτασμὸ τῆς χιλιετηρίδος τοῦ Ἁγίου Ὅρους, ἡ πάνσεπτη εἰκόνα μὲ ἀπόφαση της Ιερᾶς Κοινότητος καὶ μὲ τὴ συνοδεία μητροπολιτῶν, πολιτικῶν καὶ στρατιωτικῶν ἀρχῶν, τῶν ἀντιπροσώπων τῶν μονῶν, τῶν διακονητῶν τοῦ Πρωτάτου κ.α. μεταφέρθηκε στὴν Ἀθήνα, ὅπου τὴν ὑποδέχτηκαν μὲ ἐξαιρετικὲς τιμές, βαθύτατη εὐλάβεια καὶ συγκίνηση. Πλῆθος πιοτῶν τῆς πρωτεύουσας εἶχαν ἔτσι τὴν εὐκαιρία νὰ προσκυνήσουν τὴ σεβάσμια καὶ ἱστορικὴ εἰκόνα, ποὺ γιὰ πρώτη φορὰ ἔβγαινε ἀπὸ τοιερὸ λίκνο της.
Στὴν ἐκκλησία τοῦ Πρωτάτου γίνονται ἡμέρα καὶ νύκτα οἱ ἀκολουθίες καὶ συνεχίζονται ἀδιάκοπα οἱ παρακλήσεις καὶ δεήσεις τῶν μοναχῶν πρὸς τὴν Καρεώτισσα Θεοτόκο.
Οἱ εὐλαβεῖς χριστιανοὶ ἀπ’ την Ελλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικὸ στέλνουν ὀνόματα γιὰ μνημονεύσεις καὶ λειτουργίες. Ὁ μεγάλος ἀριθμὸς τῶν προσκυνητῶν, ποὺ καθημερινὰ ἔρχεται στὶς Καρυὲς γιὰ τὴν ἔκδοση τοῦ διαμονητηρίου, παίρνει τὴν εὐλογία της αγίας Πρωταΐτισσας.
Οἱ πολλὲς δημοσιεύσεις τοῦ ὑπομνήματος, οἱ ἐκδόσεις τῆς ἀκολουθίας, τὸ πλῆθος τῶν ἀντιγράφων καὶ ἰδιαίτερα ἡ ἐξαιρετικὴ διάδοση τοῦ ἀγγελοδίδακτου ὕμνου τοῦ «Ἄξιον ἔστιν» ἔκαναν σ’ ὅλο τὸν κόσμο γνωστὴ τὴν εἰκόνα.
πηγή: Ἰουστίνου ἱερομ. Σιμωνοπετρίτου, «Ἄξιον Ἐστιν» – Ἡ θαυματουργὴ εἰκόνα τοῦ Πρωτάτου, Ἁγιορείτικα τετράδια 1
